Invasieve grondels zijn overal, en op veel plekken bereiken ze hoge dichtheden. Toch lijkt de explosieve verspreiding van sommige soorten wat af te vlakken. Grondels staan inmiddels op het menu van baars, snoek, meerval, kwabaal en aalscholver. In sommige wateren vreten die opgeteld de helft van het grondelbestand op.
Tekst: Arno van ’t Hoog, foto’s: redactie, Janny Bosman, Sportvisserij Nederland en Pieter Beelen
Opeens dook hij vorig jaar op tijdens de eerste lockdown: de Kaukasische dwerggrondel (Knipowitschia caucasica). Er werden flinke aantallen aangetroffen in de Biesbosch en Haringvliet, tijdens het project ‘Een zegen in de Delta’. Dat wekte al snel het vermoeden dat deze exoot op meer plekken te vinden moest zijn. Want het vijf centimeter metende visje was immers al in 2019 gesignaleerd in de Rijn bij Xanten, op vijftig kilometer van de Nederlandse grens. Het was dus geen verrassing toen de dwerggrondel afgelopen zomer ook werd gevonden in de Waal bij Gameren. Er zijn inmiddels meer meldingen binnen, onder meer uit Friesland.
Alle berichten waren in februari dit jaar reden voor de Amsterdamse stadsecoloog Geert Timmermans om eens in het water te stappen en met een groot schepnet langs het stortsteen bij IJburg te gaan. Met de camera van stadszender AT5 erbij kwamen zonder moeite meerdere dwerggrondels boven water. Timmermans noemt de nieuwe soort een “opportunistisch klein klotevisje”, dat volgens hem over een paar jaar is ingeburgerd en op het menu zal staan van fuut en ijsvogel.
ONGEKENDE KOLONISATIESNELHEID
De Kaukasische dwerggrondel duikt werkelijk overal op, zegt ook Mark Groen, visecoloog en projectleider vissen bij RAVON. “De kolonisatiesnelheid van deze grondel is echt ongekend. Dit visje lijkt sterk op de inheemse brakwatergrondel, maar hij heeft een wat kortere, gedrongen kop. Hij krijgt net als de andere grondelsoorten meerdere nestjes per jaar. Mogelijk kan deze soort zich al na de eerste winter voortplanten!”
De Kaukasische dwerggrondel gedijt ook in brak water en hij leeft op plekken die veel vissoorten niet echt aantrekkelijk vinden, zegt Groen. “Ze zitten bijvoorbeeld op slibbanken waar verder niets groeit en waar we in het verleden zelden vissen aantroffen. Hij heeft dus geen harde ondergrond nodig om zich thuis te voelen. Maar hij zit inmiddels overal, ook op de hardere ondergrond langs de grote rivieren en in het IJsselmeer. We zijn nog bezig met een inventarisatie van alle gegevens, die we binnenkort willen publiceren. We kunnen nu nog geen keiharde conclusies trekken. Hoe schadelijk deze grondel is in vergelijking met andere exotische grondels weten we nog niet. Op basis van de literatuur lijkt het een vrij timide soort te zijn, hoewel hij wel hoge dichtheden kan bereiken. Het is niet de verwachting dat deze soort net zo agressief inheemse vissoorten gaat verdringen als de grotere zwartbekgrondel. Maar laten we er vooral kritisch naar blijven kijken”.
OPPORTUNISTISCHE ROVER
Deze nieuwkomer moet zich sowieso een plekje zien te veroveren tussen andere exoten, die ook afkomstig zijn uit de wateren rond de Zwarte Zee. “We hadden vijf invasieve exotische grondels, maar dat zijn er nu dus zes”, zegt Groen. De voorbije vijftien jaar wisten de marmergrondel (Proterorhinus semilunaris), zwartbekgrondel (Neogobius melanostomus), Kesslers grondel (Ponticola kessleri), witvinriviergrondel (Romanogobio belingi) en Pontische stroomgrondel (Neogobius fluviatilis) ons land te bereiken. Ballastwater en het scheepskanaal tussen de Donau en de Rijn zijn daar debet aan geweest. De komst van vooral de zwartbekgrondel is niet onopgemerkt gebleven. De soort is een stuk forser en agressiever dan de Kaukasische dwerggrondel en pakt ongeveer alles wat eetbaar is, ook aas van sportvissers.”
“Om iets te kunnen zeggen over de ecologische gevolgen van een exoot, moet je een aantal zaken bekijken”, zegt Groen. “Ten eerste is dat het dieet van de exoot, de plek die hij opeist en de mate waarin hij concurrentie vormt voor inheemse vissoorten. En tot slot: staat de exoot na verloop van tijd zelf op de menu van roofvissoorten en vogels.”
Groen: “De zwartbekgrondel en andere exotische grondels hebben in het begin van de invasie vrij spel door beschikbaar voedsel, leefgebied en gebrek aan natuurlijke vijanden. Ze planten zich snel voort en dus zie je een explosieve toename. Op een gegeven moment worden de aantallen in een gebied zo groot dat er onvoldoende ruimte en voedsel zijn om zoveel grondels te huisvesten. In combinatie met het lerend vermogen van predators kunnen de aantallen weer afnemen.”
De zwartbekgrondel eet voornamelijk kleine beestjes, zoals vlokreeftjes, maar oudere exemplaren kunnen ook overweg met zoetwatermosselen, zoals de driehoeksmossel, quagga-mossel en in brakke wateren met jonge blauwe mosselen. Daarbij eet gek genoeg de ene exoot de andere: vrijwel alle zoetwatermosselen op stortsteen in Nederland zijn óók afkomstig uit het oosten. Tot slot vreet de zwartbekgrondel als het uitkomt eieren en larven van andere vissen. De zwartbekgrondel is dus een opportunistische rover die goed kan schakelen tussen prooien. Dat verklaart ook zijn opmars in de Nederlandse wateren.
INVASIEVE EXOTISCHE GRONDELS
AALSCHOLVER PREDATIE
“Toch zijn andere diersoorten ook opportunistisch wanneer de zwartbekgrondel opduikt in een water”, zegt Groen. “In de Grote Meren in de Verenigde Staten vormen grondels ook een invasief probleem en daar is veel onderzoek gedaan naar welke dieren/vissen grondels als prooi gaan gebruiken. Voor de komst van de grondels aten aalscholvers in die wateren vooral baars, maar dat dieet is in de loop der jaren helemaal omgeslagen naar zwartbekgrondels. Tegelijkertijd hebben deze vogels hun jaaggedrag aangepast. De aalscholver moet nu een stuk dieper duiken richting bodem en hard substraat. Blijkbaar hebben ze dat trucje na verloop van tijd doorgekregen. Het zou me niks verbazen als dat ook gebeurt met de Nederlandse aalscholvers, want de grootste kolonies bevinden zich rond het IJssel- en Markermeer, en daar zit de oeverzone vol met steen en zwartbekgrondels.”
Aalscholvers weten wel raad met zwartbekgrondels ziet ook aalscholveronderzoeker Mennobart van Eerden. Hij volgt al tientallen jaren de dieetvoorkeur van Nederlandse aalscholvers door het uitpluizen van de braakballen. Deze viseters kotsen onverteerbare schubben en graten weer uit en dat is een goede manier om te achterhalen hoe het dieet van deze vogel door de jaren heen is veranderd. Volgens Van Eerden aten aalscholvers voorheen vooral pos, sinds 2012 is het aandeel grondels in de braakballen fors toegenomen, kort na de explosieve toename van deze vissoort in het IJsselmeer. “Aalscholvers hebben dat direct door”, vertelde Van Eerden eind 2020 bij VARA’s Vroege Vogels. “Ze zijn die grondels massaal gaan eten.”
Ook in de Oostzee, waar exotische grondels al in het begin van de jaren negentig opdoken, nam het aandeel van resten zwartvingrondel in de braakballen fors toe. Na 2010 tot ruim 35 procent. In het broedseizoen zijn grondels inmiddels de belangrijkste prooisoort geworden. Het aandeel blankvoorn – van oudsher een van de belangrijkste aalscholverprooien – daalde in die jaren van 20 % naar 4 %.
MEER DAN EEN SNACK TUSSENDOOR
In hetzelfde onderzoek werd ook gekeken naar de maaginhoud van baars en snoekbaars, de twee talrijkste rovers in het licht brakke kustwater van de Oostzee. De onderzoekers zien zwartbekgrondels vaak in de magen van deze rovers. Vooral middelgrote baars (30 – 38 centimeter) en kleine snoekbaars (20 – 30 centimeter) hebben een duidelijke voorkeur voor grondels. Voor de snoekbaars bleken grondels zelfs een stuk talrijker dan de nummer twee prooi: spiering. Bij de baars zijn garnaalsoorten relatief talrijker en komt de zwartbekgrondel op plek drie. Gerekend in grammen is de zwartbekgrondel voor baars veruit het belangrijkst: een onderzoek in de Oostzee stelt zelfs dat 69 % van de totale prooimassa van grondels afkomstig is. Grondels zijn dus meer dan een toevallig snackje tussendoor.
Dat geldt ook voor meerval, snoek en kwabaal. Die laatste vissoort is in onze wateren zeldzaam geworden, maar in streken waar deze zoetwaterkabeljauw nog wel veel rondzwemt, vreet hij jaarlijks een fors deel van het grondelbestand op. Dat is onder meer te zien in een zijrivier van de Donau, de Dyje. In dat water haalt de kwabaal 66 procent van het prooigewicht uit zwartbek- en marmergrondels, bij de baars is dat 53 procent, meerval 42 procent en snoek 29 procent. De onderzoekers schatten dat alle roofvis gezamenlijk zo jaarlijks ruim 50 % van het grondelbestand in de Dyje opruimt. Dat houdt de boel een beetje in bedwang, maar de gevolgen voor de aantal ontwikkeling van de grondelsoorten in die rivier zijn niet echt spectaculair. De grondels verspreiden zich nog altijd. Dat is ook wel begrijpelijk wanneer een vis jaarlijks meerdere nestjes jongen voortbrengt. Er staan altijd nieuwe opvolgers klaar om lege plekken in te nemen.
BAARS PREDATIE
Sommige roofvissen gaan zich zelfs specialiseren op deze nieuwe prooien, zagen andere wetenschappen tijdens onderzoek aan een Tsjechisch meertje, waar de marmergrondel rond 1994 werd geïntroduceerd. Het interessante is dat in dit water ook in 1982 onderzoek is gedaan naar baars en op die manier kon de invloed van grondels in kaart worden gebracht. Uit de maaginhoud van de baarzen kwam een duidelijk beeld naar voren. In de jaren tachtig at baars vooral rode muggenlarven en ander klein spul. Vis was een verwaarloosbare prooi, met hooguit kleine voorn, die vooral door grote baars werd bejaagd. In 2012 zagen de onderzoekers dat grote baars in het meertje heel gericht het stortsteen afstruint op zoek naar marmergrondel. Tegelijkertijd is er een duidelijke daling te zien in de aantallen marmergrondels in het meer, een teken dat baars de populatie onder controle begint te houden. “Zo’n voorbeeld biedt wel weer hoop voor de situatie in Nederland”, zegt Groen, al blijft het volgens hem toch lastig om verbanden tussen aantallen invasieve grondels en aantallen inheemse vissoorten te leggen.
VOEDSELCONCURRENT
De duidelijkste gevolgen van de grondelinvasie zijn op dit moment te zien bij de inheemse rivierdonderpad, een vrij zeldzame vis die ook huist in rivieren op stortsteen. Daar waar de zwartbekgrondel met zijn grote ego, vechtlust en voortplantingsdrift opduikt, verdwijnt de rivierdonderpad. Volgens Groen zijn er ook signalen dat de pos het minder goed doet in wateren met veel zwartbekgrondels. Dat is op zich logisch omdat pos – het kleine neefje van de baars – ook op de bodem leeft van dezelfde prooisoorten, zoals vlokreeften.
Onderzoek in de drinkwaterspaarbekkens in de Biesbosch laat dat duidelijk zien. In deze grote reservoirs is een beetje vreemde onderwaterwereld ontstaan met een dikke laag quagga-mosselen, met daarop pos en zwartbekgrondel, die leven van klein grut dat tussen en over het schelptapijt kruipt. Sinds de komst van de exoot is het bestand aan pos sterk gedaald en worden er veel possen gevangen met een lege maag. De magen van zwartbekgrondels zijn beter gevuld met vlokreeftjes, muggenlarven, vislarven en quagga-mosselen. Mogelijk heeft de pos last van het agressieve gedrag van de zwartbekgrondel en kunnen ze daardoor minder efficiënt voedsel vinden. Bovendien blijkt de zwartbekgrondel op een dieet van vlokreeftjes en muggenlarven harder te groeien dan de pos. Dat de pos in zo’n kunstmatige vijver geleidelijk wordt weggedrukt door de grondel, is dus niet verwonderlijk.
PIEK VOORBIJ?
Hoe we de komende jaren verder gaan en op welk niveau exotische grondels een plek gaan innemen in de Nederlandse wateren, dat durft Groen nog niet te voorspellen. Het is lastig om voor alle wateren een toekomstbeeld te schetsen. “Je ziet inheemse soorten die overschakelen op zwartbekgrondels als prooi en daarvan profiteren, zoals baars en aalscholver. Een deel van de energie die de grondels verzamelen via hun voedsel, komt zo terecht bij andere soorten. Hoe dat uiteindelijk uitpakt hangt af van het water, want zwartbekgrondels zijn niet overal zo talrijk. Zwartbekgrondel zit vooral op de grote rivieren en het IJsselmeer en Markermeer.
“Je vindt ze minder in poldersloten en ander klein water. Daar komt bijvoorbeeld de marmergrondel vaker voor. De marmergrondel is weer veel minder agressief en dominant en heeft waarschijnlijk minder grote invloed op het ecosysteem.”
Toch zijn er steeds meer tekenen dat de piek voor sommige grondelsoorten misschien wel voorbij is, zegt Groen: “We zien in ieder geval dat de zwartbekgrondel de laatste jaren in Nederland minder nieuwe gebieden verovert. De lijn begint af te vlakken, en dat is een normale ontwikkeling bij invasies van exoten.”
Vreemder is het plots ineenstorten van het grondelbestand in een water. “Bij visbestandonderzoeken zien we soms het aantal zwartbekgrondels kelderen; ze nemen opeens met vijftig tot tachtig procent af. De vraag is waardoor dat komt. Ligt dat aan predatoren, die opeens hebben geleerd om massaal op grondels te jagen? Of is er iets anders aan de hand, zoals infecties? Ook in Duitsland storten in sommige wateren populaties zwartbekgrondels ineen. De reden is daar ook niet bekend, maar er worden exemplaren gevangen met vreemde infecties op hun lijf. Dat is wel onderzocht, maar daar kwam geen oorzaak uit naar voren, zoals een bacterie of virus. Misschien gaan de grondels elkaar te lijf, omdat ze met teveel te dicht op elkaar zitten. We weten het nog niet.”
Bronnen:
• Kornis, MS et al (2012) Twenty years of invasion: a review of round goby Neogobius melanostomus biology, spread and ecological implications. J Fish Biol. 80(2): 235-85.
• Oesterwind, D et al (2017) Predator and prey: the role of the round goby Neogobius melanostomus in the western Baltic. Marine Biology Research 13 (2): 188-197.
• Verstijnen, Y et al (2019) De invloed van de invasieve Quaggamossel en Zwartbekgrondel op het voedselweb in de Biesboschspaarbekkens. www.h2owaternetwerk.nl
• Všetičková, L et al (2018) The diet of reservoir perch before, during and after establishment of non-native tubenose goby. Knowl. Manag. Aquat. Ecosyst. 419: 4.
Dit artikel is afkomstig uit Beet 3 van 2021. Wil je op de hoogte blijven van de nieuwste ontwikkelingen bij het sportvissen, neem dan een abonnement op Beet. Een abonnement op Beet vind je hier: shop.beet.nl/category/abonnementen/.
